Bedirxani Ailesi ve Kürt Basın Faaliyetleri

Bedirxani Ailesi ve Kürt Basın Faaliyetleri


Salihê Kevirbirî

‘Kürt Aydınlanma Hareketi’nin mihenk taşlarından olan Bedirxan Ailesi, bugün halen yolundan gidilen Kürt Basını’nın da kurucusu sayılır. Gerçekten de; gelişen teknolojik donanımlar, basın alanında kat edilen yol bile söze konu olan bu saygın Kürt ailesinin günümüzde bile Kürdistan Basını ve Kürt gazetecilerin kaynaklarına başvurduğu gerçeğini ortadan kaldıramıyor.
Defalarca sürgüne ve değişik baskılara maruz kalan Bedirxani ailesi, sürgünde küllerinden doğan bir edebiyat ve gazetecilik yarattı dersek, mübalağa (abartı) etmiş sayılmayız.
Sözü daha fazla uzatmadan, özellikle Kürt aydınlarının birçok edebi sohbette adını zikrettikleri Kürt Basını’nın en önemli ve başlıca ayakları olan Kürdistan, Roja Nû ve Stêr Gazeteleri, ile Hawar ve Ronahî Dergilerinden bahsedelim.
Gülistan Gazetesi (22 Nisan 1898-10 Nisan 1902)
Tarihteki ilk gazeteden 293 yıl sonra Kürtler, 1898 yılında ilk gazetelerine sahip oldular. 1605 yılında Belçika’nın Anvers kentinde “Wettliycke Tiddinghe” isimli Fransızca-Flamanca olarak 15 günlük periyotlarla okuyucusuyla buluşan gazete, tarihteki ilk gazete olarak kayıtlara geçer. İlk Kürtçe gazete “Kurdistan” ise, “El Hîlal” matbaasında 22 Nisan 1898’de Mısır’ın başkenti Kahire’de Bedirxan ailesinin önde gelen üyelerinden Miqdad Midhet Bedirxan tarafından yayımlanmıştır. 15 günde bir yayımlanan gazete toplam 31 sayı çıkmıştır. 10 Nisan 1902’de yayın hayatına son veren gazetenin sayılarının çoğu Kahire’de; bazıları Cenevre’de bazıları da Falkstone’da basılmıştır.
Görülüyor ki sürgün içinde sürgüne sebep olan bu gazete; sürekli olarak yer değiştirmiştir. Kuşkusuz bu sürgünlüğün sebepleri vardı. Sadece bir gazete işlevi yürütmüyordu Miqdad Midhet Bedirxan Bey. Gülistan Gazetesi, sınırlı da olsa Gülistan’daki kitlelere uyanmaları ve birlikte hareket etmeleri yönünde telkinlerde bulunuyor, bu konuda yazılar yayınlıyordu. Siyasi alanda önemli bir işleve sahip olan böylesi bir yayın organı tabii ki değişik baskılara ve sürgünlere uğrayacaktı. Toplam 31 sayısının değişik ‘sürgün’ şehirlerde yayınlanması bundan dolayıdır. Abdülhamit döneminde yayın hayatına başlayan gazete Kahire’de yayınlandığında, dönemin yöneticilerinin hışmından kurtulamadığı aşikar. Osmanlı yönetimi, zaten sürgünde çıkan gazete ve yönetim kadrolarının oradan da çıkarılması hususunda elinden geleni ardına bırakmamıştır, ki gazetenin önemli bir kısım sayısı Avrupa’da yayınlanmıştır.
Günümüzün yaşayan Kürt aydınlarından ve bir dönem Berlin Kürt Enstitüsü Başkanlığı yapmış olan Mihemed Emin Pencewînî, bir makalesinde Bedirxanilerin sürgünde yarattıkları basını ve ailenin aydınlanma konularındaki çabalarını şu sözlerle dile getirir: ‘Tekrar sürgünü yaşamaları onların moralini bozmadı, çalışma şevkini kırmadı ve gazetelerini çıkartmayı sürdürdüler. Zor şartlar altında Gülistan'a ulaşan bu gazete siyasi aydınlanmada büyük bir rol oynuyordu. Miqdat Bedirxan gazete ve aydın çalışmalarıyla ilgileniyordu. Mir Celadet ise dil üzerine çalışıyordu. Mir Ebdulrezzaq örgütsel işlerle, bağımsızlık çalışmalarını yürütüyordu. Rewşen ve Kamuran ise Kürtçülük düşüncesini yaymaya çalışıyorlardı. Sanatla uğraşan Leyla Xanım'ın ise en büyük isteği büyük bir bale dansçısı olmaktı. Bu şekilde Bedirxanlılar Kürt kültürüne, tarihi ve değerli hizmetler yaptılar. Kürt halkı onları anıp, Kürdistan tarihine adlarını altın harflerle yazmalıdır. (Özgür Politika, 22 Nisan 2001)

Hawar Dergisi (15 Mayıs 1932-15 Ağustos 1943)
Celadet Ali Bedirxan tarafından ilk sayısı 15 Mayıs 1932 yılında Şam’da, ‘Terekî’ matbaasında yayınlandı. Dersim ve Ağrı İsyanlarından sonraki süreçte yayın çalışmalarına hız verilen Hawar Dergisi toplam 57 sayı yayınlandı. 15 Mayıs 1932 deki ilk sayıda Kamuran Eli Bedirxan’ın dışında yazar ismine rastlamazken, 15 ağustos 1943 yılındaki son sayısında ise oldukça geniş bir yazar profili ile karşı karşıyayız: Dr. Kamuran Ali Bedirxan, Osman Sebri, Kadri Cemil Paşa, Herekol Azizan –kendisi Celadet Ali bedirxan’dır-, Cegerxwin, Nêrevan, Smaînê Serhedî, M. E. Botî ve Qadirê Ferman. Sözkonusu sayıda Kuran Tefsiri, Xani’nin Mem û Zîn’i, Rus Çeteleri ve Sicilya Seferi isimli konular Kürtçe olarak ismi geçen yazarlar tarafından irdelenmiştir.
Hawar, daha önceki birçok yayında olduğu gibi Kürtçe-Türkçe olarak yayınlanmaz. Bu önemli bir nokta. Türkçe’ye kesinlikle yer verilmemiştir. Bazı sayılarında tek-tük Fransızca yayınlara yer verilmiş olsa da sayısı oldukça azdır. Ağırlıklı olarak Kurmanci lehçesi olmak üzere, kimi sayılarında Kürtçe’nin Sorani ve Zazaki (kirmancki) yazılara da rastlarız.
1998 yılında İsveç Stockholm’de saygın yayıncı Fırat Cewerî’nin değerli katkılarıyla kendisine ait Nûdem Yayınevi tarafından yeniden basılan ve ciltlenen Hawar dergisi’nin gerçekten de bir hazine olduğunu söylemeliyim. İki cilt de şu an elimde ve anlaşılıyor ki; dergide 1-23’e kadar olan sayılarda Arapça ve Latince alfabe kullanılırken, 24’üncü sayıdan 57’nci sayıya kadar sadece Latince alfabesinin kullanıldığını görüyoruz.
15 Temmuz 1951 yılında Şam’da vefat eden Celadet Ali Bedirxan, Kürt Edebiyatı’na rêzimana Kurdî, Ferhenga Kurdî, Dibaca Mewlûdê, Dibaca Nimêjên Ezîdiyan, Elifba Kurdî, Mustafa Kemal Paşa’ya Mektup, Rêzana Alfabeya Kurdî ve daha birçok edebi eser kazandırmıştır. Mezarı Şam’da Şêx xalidê Nexşebendî Mezarlığı’nda bulunan dedesi Mîr Bedirxan ile yanyanadır.

Ronahî Dergisi (1942-1944)
Mîr Celadet Alî Bedirxan tarafından 1942 yılında Şam’da yayınlanmıştır. Sade Kürtçe’nin Kurmanci lehçesinde ve Latin alfabesiyle okuyucuya ulaşmıştır. Ronahi ile beraber Kürt basınında bir ilke tanık oluyoruz. O da, derginin resim ve foto kullanması olayıdır. Toplam 28 sayı yayınlanan Ronahî, 1945 yılında okuyucularına veda etmiştir. 2. Dünya Savaşı’nın tüm sıcaklığıyla sürdüğü yıllarda sürekli olarak cephelerde yaşanan olayları neşretmiştir. Savaş kahramanları, yeni kullanılan silahlar, savaş uçakları gibi konular Kürtlerin edebi ve aydınlanma konuları yanında sürekli olarak işlenen konular olmuştur. Faşizm ve Nazizme karşı tavır alan bir yayın politikası olmuştur Ronahî’nin.

Sonraki yıllarda isveç Stockholm’de, Jina Nû yayınevî tarafından Ronahî’nin 28 sayısı toparlanıp ciltlenmiştir. Toplam sayfa sayısı 584’tür. Celadet Alî Bedir–Xan, Osman Sebrî, Hesen Hişyar, Cigerxwîn gibi Hawar’da yazan birçok edip Ronahî için de emek vermiştir.
Roja Nû Gazetesi (3 Mayıs 1943-27 Mayıs 1946)

1943 yılında Dr. Kamûran Bedirxan tarafından Beyrût’ta yayınlanmıştır. Toplam 73 sayı yayınlanmıştır. Daha çok Suriye ve Lübnan Kürtleri dağıtılmıştır. Küçük bir bölümü Fransızca olarak yayınlanan gazete, tamamen latin alfabesi ve Kürtçe olarak yayınlanmıştır. Hawar ve Ronahi yazarları burada da yazardı.

Stêr Dergisi (1943-1945)
Stêr Gazetesi de Dr. Kamûran Bedirxan tarafından Beyrût’ta yayınlanmıştır. Toplam 3 sayı yayınlandığı bilinir. İlk sayısı Aralık 1943’te, ikinci sayısı şubat 1944’te ve üçüncü sayısı da 1945 yılında yayınlanmıştır. Görülüyor ki her yıl bir sayı çıkarılmıştır. Kamışlı’da yaşayan Kürt araştırmacı Konê Reş’e göre Stêr Dergisi, Roja Nû gazetesi ile dağıtılan bir ektir.